کــــــدو تخم کاغذی

کدو تخم کاغذی از گیاهانی است که به علت داشتن مزایایی از قبیل ارزش دارویی بالا، تحمل کم آبی، قابلیت کشت در خاک‌های آهکی و بالا بودن توجیه اقتصادی نسبت به دیگر محصولات زراعی، در اولویت ترویج و توسعه قرار دارد. در این متن علاوه بر خصوصیات گیاه‌شناسی، دستورالعمل‌های کاشت، داشت و برداشت این گیاه به موارد استفاده‌های دارویی آن نیز اشاره شده است.

امروزه با وجود پیشرفت و توسعه چشمگیر کاربرد داروهای سنتزی، همچنان گیاهان دارویی در مقیاس وسیعی مورد استفاده قرار می‌گیرند. در برخی کشورها گیاهان دارویی از اجزا جدایی ناپذیر سیستم دارو درمانی محسوب می‌شوند و در مقایسه با سایر داروهای شیمیایی بازار تجارت آنها رونق بیشتری دارد. Zhang. (1998)

مصرف فرآورده‌های گیاهی دارویی از سوی مصرف کنندگان آن و صنایع دارویی کشور، ضرورت کشت گیاهان دارویی را توسعه بخشیده است. طبق گزارش

طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی 80% مردم جهان از داروهای گیاهی استفاده می‌کنند و حدود 25% از داروهای نسخه شده در جهان از ترکیبات استخراج شده از گیاهان می‌باشد. در حال حاضر درصد قابل توجهی از داروهای مصرفی کشورهای آمریکا، انگلیس، هند، آلمان، سوئیس، ژاپن و چین را گیاهان دارویی تشکیل می‌دهند که این آمار در ایران 4% می‌باشد.

کــــــدو تخم کاغذی و دانه های مغذی دیگر

گیاه شناسی کدو تخم کاغذی

کدوی تخم کاغذی با نام علمی(Cucurbita pepo L.)، گیاهی یکساله، علفی و متعلق به خانواده کدوئیان است. این گیاه دارای ریشه محکم و عمودی، ساقه کرکدار و خزنده و برگ‌های پنج لبی است

که گل‌های نر و ماده آن جدا از هم بر روی گیاه قرار می‌گیرند. گل‌های ماده کوتاه‌تر از گل‌های نر می‌باشند که در ابتدا گل‌های نر به صورت دسته‌ای و سپس گل‌های ماده به طور جداگانه ظاهر می‌شوند

همچنین گل‌های این گیاه زرد رنگ و به صورت پنج لبی است. طول ســاقه بسته به شرایط اقلیمی بین 3 تا 5 متر متغیر است که این ساقه‌ها تمایل دارند در سطح زمین پراکنده شوند. برگ‌های آن بزرگ، پنجه‌ای و داراي بریدگی‌های عمیق است که توسط یک دمبرگ بلند به طول 30-25 ســانتی‌متر به ساقه متصل می‌شــود. میوه آن گوشت‌دار، درشت، کروی شکل و کم و بیش کشیده است. میوه رسیده این گیاه به رنگ زرد یا متمایل به نارنجی می‌باشد که داخل هر میوه ۴۰۰ تا۵۰۰ عدد دانه به رنگ سبز تیره یا زیتونی است. منحصر به فردترین ویژگی این گیاه دانه‌های آن است چرا که اطراف دانه یا همان تخمه‌های این کدو را پوششی شفاف و ظریف احاطه کرده است. در واقع دانه‌های این گیاه با وزن 100 تا 300 گرم، فاقد پوست بوده و سرشار از پروتئین و روغن هستند.

اهمیت کاشت

اهميت گياهان دارویی سبب شده است كه هر ساله تعداد بيشتری از كشاورزان با تغيير نوع كشت از زراعت‌های معمول به كشت گياهان دارویی، به سمت توليد اين دسته از گياهان روی آورند، اما عدم آگاهی كافی از نيازهای اكولوژيك، مراحل كاشت، داشت و برداشت گياهـان دارویی، كشاورزان را با مشكلات جدی روبرو كرده اسـت.(Sharma, 2004)

برای کاشت یک گیاه در منطقه جدید باید جزئیات اثر متقابل گیاه با عوامل زراعی، ژنتیکی و اقلیمی مشخص شود(ADAS,2002). تصمیم گیری در رابطه با زمان مناسب کاشت مطلوب یک گیاه زراعی بسیار با اهمیت بوده و از عوامل مهم برای بدست آوردن حداکثر عملکرد گیاه می‌باشد. تاثیر عوامل محیطی بر مراحل فنولوژیکی گیاه باعث می‌شود که تاریخ کاشت از منطقه‌ای به منطقه‌ای دیگر و حتی در یک منطقه بین ژنوتیپ‌های مختلف متفاوت باشد .(Hadley et al., 1983; Sandhu, 1984) انتخاب زمان مناسب کاشت با توجه به ویژگی‌های آب و هوایی هر منطقه، از مهم‌ترین عوامل برای رسیدن به حداکثر عملکرد اقتصادی و بیولوژیکی محصولات زراعی محسوب می‌شود.

یکی از مشکلات عمده تولید کدو تخم کاغذی، عملکرد پایین این گیاه به علت ضعف در میوه‌دهی است. در گیاهان تیره کدوییان به ویژه کدوی تخم کاغذی تشکیل اولین میوه و رشد آن به صورت مقصد فیزیولوژیک قوی برای مواد فتوسنتزی عمل میکند و در نتیجه تشکیل میوه‌های بعدی را محدود می‌سازد. از طرفی دیگر رشد بیش از حد میوه، از تشکیل دانه جلوگیری کرده و یا آن را کاهش می‌دهد. دلیل اثر بازدارندگی تشکیل اولین میوه و رشد آن بر روی تشکیل میوه‌های بعدی در تیره کدوییان هنوز به وضوح روشــن نشــده اســت، ولــی بــه نظــر Pharr و همــکاران (1) و Marcelis (2) علت این امر دستیابی به مواد فتوســنتزی و نیز تقدم ساختاری میوه‌ای برای محصول این مواد است.

بیشــترین اثر بازدارندگی میوه‌ها بر روی تشــکیل میوه‌های بعدی بــه دلیل برخــورداری از دانه‌هایی اســت کــه20 درصد وزن خشــک میوه‌ها را نیز شــامل بوده و بیشــتر از 32 درصد چربی دارنــد(3،4). در گیاهان تیــره کدوییان عملکرد از طریق فاصلــه بین ردیف‌ها و فاصلــه بوته روی ردیف‌ها متاثر می‌شــود(4). همچنیــن عملکرد تحت تراکم بالا به آرایش فضایی گیاه بســتگی دارد (5) و عادت رشــد گونه‌ها نیــز در تعیین اثر تراکم روی عملکرد نقش دارند. توصیه شــده اســت، کدوهایی که داراي ساقه کوتاه هستند، تراکم آنها دو برابر گونه‌هایی که داراي ســاقه طویل و رونده هستند در نظر گرفته شــود(6) که معمولا افزایــش تراکم عملکرد گیــاه را در واحد ســطح افزایش می‌دهــد. همچنین در مقادیر بالاتر تراکم رقابت بین گیاهان مجاور باعث کاهش عملکرد خواهد شد(7). 

Cucurbita pepo L

خاک

کدو تخم کاغذی برای رشد به خاک خاصی احتیاج ندارد. در واقع خاک‌هایی غنی از مواد و عناصرغذایی با بافت متوسط برای کشت این گیاه مناسب هستند. این گیاه خاک‌های سبک(شنی)، متوسط(لومی)، سنگین(رسی) و خاک‌هایی با زهکش خوب و همچنین خاک مرطوب را ترجیح می‌دهد.

توصیه می‌شود این گیاه در خاک‌های قلیایی کشت شود زیرا خاک‌های اسیدی، شرایط غرقابی و مناطق سرد برای کشت کدو تخمه کاغذی مناسب نیستند. در واقع این گیاه در زمین‌هایی با سطح آب زیرزمینی بالا نباید کشت شود. جهت آماده سازی زمین و افزایش عملکرد این گیاه، افزودن کودهای حیوانی قبل از کاشت و در فصل پاییز توصیه می‌شود. این کدو نیاز غذایی بالایی دارد و افزودن60 تا80 کیلوگرم ازت،120 تا 160 کیلوگرم کود اوره،  100 تا 120 کیلوگرم اکسید پتاس، 120 تا 150 کیلوگرم اکسید فسفر در هکتار به زمین نقش عمده‌ای در افزایش عملکرد آن خواهد داشت.

کاشت

پس از افزودن کودهای شیمیایی و حیوانی لازم است که زمین عمیق شخم زده شود. به طور کلی فصل بهار برای کاشت این گیاه مناسب است و از آنجایی که این گیاه به سرما بسیار حساس است باید توجه نمایید که پس از گذر از خطر سرمازدگی اقدام به کشت نمایید. قابل ذکر است که زمان کاشت این گیاه طبق آمار هواشناسی شهرستان‌ها، همزمان با کاشت کدو و خیار در آن مناطق است. مناسب‌ترین زمان برای کاشت کدو تخمه کاغذی از اوایل فروردین ماه تا نیمه اول اردیبهشت ماه می‌باشد. تاخیر در تاریخ کشت می‌تواند در کاهش محصول نقش عمده‌ای داشته باشد.

 دوره رشد این گیاه متفاوت است و به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد و بین 120 تا 140 روز متغییر می‌باشد. کـدوها از محصولات فصل گرم هستند. در واقع گیاهی روز بلند بوده و در مدت زمان رشد به نور و گرمای زیادی احتیاج دارد. به طوریکه در طول روز دمای 30-23 و دمای شبانه 5/17 درجه سانتی‌گراد را ترجیح می‌دهد(1).

توجه نماید که این گیاه به دمای سرد بسیار حساس است و رشد آن در دمای کمتر از 14 درجه سانتی‌گراد کاهش می‌یابد. اما تا حدودی قادر به تحمل دمای 6 تا 40 درجه ‌سانتی‌گراد می‌باشد.

این گیاه متحمل کم آبی و خشکی است و در خشکسالی‌های طولانی مدت ریشه این گیاه مقاوم، رطوبت را از اعماق خاک جذب خواهد کرد. این گیاه دارویی یکپایه و خود بارور است و توسط حشرات به ویژه زنبورها گرده افشانی می‌شود. کشت این بذرها روی داغاب انجام می‌گیرد که باید در ردیف‌هایی به فاصله 100 تا 150 سانتی متر و در عمق 3 سانتی‌متری زمین کاشت شود.

فاصله بین چاله‌ها در روی ردیف باید بین 40 تا 50 سانتی‌متر بوده و در هر چاله 2-3 بذر کشت شود. جهت تسهیل در جوانه‌زنی بذر می‌توانید به مدت 24 ساعت و یا بیشتر در آب بخیسانید و سپس کشت کنید. با گذشت 10 الی 14 هفته شاهد جوانه‌زنی این گیاه خواهید بود و زمانیکه بوته‌ها 4 برگی شدند باید آنها را تنک کنید (تنک کردن عملی در کشاورزی است که طبق آن گیاهان اضافه کنده شده و فضای رشد برای گیاهان دیگر فراهم می‌گردد). در این صورت بوته‌های قوی باقی خواهد ماند و در صورت وجود سایر شرایط ایده‌آل برای رشد این گیاه، عملکرد آن افزایش یافته و میوه‌های آن بعد از گذشت دو ماه قابل برداشت خواهد بود.

این گیاه را می‌توان با غلات به تناوب کشت کرد اما توجه نمایید که کدو تخم کاغذی نسبت به کشت مداوم در یک زمین حساس بوده و تکرار کشت آن در یک زمین پس از گذشت 4 تا 5 سال امکان‌پذیر است. برای کشت این محصول بهتر است که تا حدامکان هیچ گونه گیاه و محصولی از خانواده کدوئیان و گل آفتابگردان در اطراف آن کشت نگردد. همچنین تناوب کشت آن با خیار، خربزه و هندوانه مناسب نمی‌باشد.

کاشت این کدو بهتر است که به صورت جوی و پشته‌ای انجام گیرد. بذرهای این گیاه به علت حساسیت گیاه به بوته میری باید در بالای پشته‌ها کشت شوند. از طرفی دیگر جهت دادن به بوته روی پشته به قرار گیری مناسب گل‌های نر و ماده در کنار یکدیگر کمک خواهد کرد. تراکم کشت بوته کدوی تخم کاغذی بر تولید میوه و عملکرد بذر در رقابت بین بوته‌ها برای جذب آب و عناصر غذایی موجود در خاک موثر است.

ارزیابی و توجه به تراکم کشت کدو تخمه کاغذی موجب شده تا کشت این گیاه از لحاظ اقتصادی برای کشاورزان به صرفه باشد. مطالعات نشان داده که هم فاصله بین ردیف و هم فاصله روی ردیف میتواند سبب استفاده بهینه از سطح زمین زراعی شده و تاثیر به سزائی روی عملکرد و کیفیت بذر (میزان روغن استخراج شده از بذر) داشته باشد(8). عوامــل هورمونی نیــز در رقابت بین میوه‌های ســنین مختلف و رقابت میوه و رشــد رویشــی نقش دارند.(9)

داشت کدو تخم کاغذی

کدو تخمه کاغذی دارای ساقه‌های خزنده می‌باشد که علف‌های هرز در میان آنها به ‌راحتی رشد کرده و مسیر رویش گیاه در ردیف‌ها را مسدود می‌کند. برای مبارزه با علف‌های هرز باید 1 تا 2 بار به وجین مکانیکی علف‌های هرز اقدام کرد. بعد از کاشت بذر و قبل از رویش آن در صورت سبک بودن خاک باید از علف‌کش دوآل به مقدار 2 لیتر در هر هکتار استفاده نمود و همچنین در صوررت سنگین بودن خاک زمین از مخلوط دوآل و مالوران از هر کدام به مقدار 2 تا 5/2 در هکتار استفاده نمایید.

در این گیاه گل‌های نر جدا از گل‌های ماده آن قرار دارند. برای داشتن گرده افشانی مناسب گل‌های نر و ماده باید در یک روز باز شوند تا عمل گرده افشانی به خوبی انجام گیرد. گرده‌های این گیاه سنگین و چسبنده هستند از این جهت به سادگی انتقال نمی‌یابد.

بنابراین توصیه می‌شود در مزرعه این گیاه 2 تا 3 کندوی زنبور عسل به منظور تسریع در عمل گرده افشانی قرار گیرد. برای دستیابی به تعداد مناسب گل‌های نر لازم است که در سطح مزرعه، در طول یک ردیف 5 بوته را هرس کرده و بوته ششم را هرس نکنید! هرس انتهای ساقه اصلی گیاه نیز بسیار حائز اهمیت است چرا که موجب افزایش تعداد دانه در هر میوه و همچنین افزایش وزن دانه‌ می‌شود.

برای این عمل لازم است پس از برگ حقیقی در هر بوته( برگ ششم)، قسمت انتهایی ساقه اصلی را قطع نموده تا سایر ساقه‌های فرعی بوته افزایش یابند. توجه نمایید که در صورت مشاهده بوته‌های مبتلا به آفت و بیماری‌های ویروسی باید فورا نسبت به انهدام یا سوزاندن آنها اقدام نمایید تا مانع از خسارت‌ رساندن به کل مزرعه شوید. استفاده از کودهای شیمیایی برای این گیاه به علت خواص دارویی آن باید به حداقل برسد و کودهای دامی و ورمی کمپوست در اولویت قرار گیرند.

آبیاری

پس از کشت کدو تخمه کاغذی عملیات آبیاری این گیاه به ویژه در مراحل اولیه رشد حائز اهمیت است. آبیاری مزرعه هر سه تا چهار روز یکبار در مراحل اولیه رشد لازم است. اما دوره آبیاری بهتر است که تا قبل از گلدهی حداقل 7 تا 10 روز یکبار و بعد از آن هر 6 روز یکبار انجام شود. توجه نمایید که آبیاری فراوان و نامناسب سبب گسترش بیماری‌های قارچی خواهد شد!

آفات و بیماری

گیاه کدو تخم کاغذی را آفت خاصی تهدید نمی‌کند. بذر کدو تخم کاغذی فاقد پوست است به همین دلیل نسبت به برخی آفات، بیماری‌های قارچی و ویروسی حساس می‌باشد. کرم‌های طوقه بر، در مرحله جوانه زنی گیاهان گوناگون از جمله کدو تخم کاغذی آفتی مهم به حساب می‌آیند. این آفت از برگ، ساقه و طوقه گیاه تغذیه می‌کند. برای مقابله با این آفت از گرانول 10 %، دیازینون به میزان 10 کیلوگرم درهکتار باید در سطح خاك در کنار طوقه گیاهان میزبان استفاده گردد. از جمله بیماری‌های خطرناک کدو تخم کاغذی، سفیدک سطحی(پرونوسپورا) و سفیدک دروغی(اریزیف) است.

بوته‌ای که درگیر سفیدک سطحی است سطح برگ‌های آن از پوشش سفید رنگ متمایل به خاکستری پوشیده شده است که برای مقابله با آن از سموم سولفوره، آتوگان، کاراتان و پودرهای گوگرد و تابل به نسبت 3 تا 5 هزار در 2 تا 3 مرحله استفاده می‌شود. در صورت مشاهده لکه‌های زرد یا سفید رنگ در سطح رویه برگ که در پشت این لکه‌ها، پوشش قارچی سفید رنگ متمال به خاکستری، بوته درگیر سفیدک دروغی است. برای مقابله با این سفیدک میتوان از قارچ‌کش‌های مانکوزب، دیتان، کوپردسان سوپرد استفاده کرد. بوته میری نیز باعث خشک شدن و از بین رفتن سریع بوته‌ها و در واقع مرگ ناگهانی آنها می‌شود که برای مبارزه با آنها از قارچ‌کش‌های سوزان یا تیرام استفاده می‌ شود. به طور کلی جهت مبارزه با آفات ناقل ویروس انهدام، خارج کردن و یا سوزاندن بوته‌های آلوده نقش بسیار موثری دارد.

برداشت

زمان مناسب برداشت کدو تخم کاغذی به عوامل مختلفی از جمله شرایط آب و هوایی و اقلیمی منطقه‌ی رویش این گیاه بستگی دارد. میوه‌های کدو تخمه کاغذی از اواسط مرداد ماه به تدریج می‌رسند و از اواخر شهریور تا مهرماه زمان مناسبی برای برداشت میوهاست. زمانیکه برگ و ساقه‌های بوته‌های این گیاه خشک شده و رنگ میوه‌ها زرد متمایل به نارنجی شود، نشانه این است که میوه‌ها رسیده‌اند. در این صورت میوه‌ها آماده برداشت هستند.

پس از جمع آوری میوه‌های کدو آنها را شکسته و دانه‌های(تخمه) داخل آن را خارج نمایید. امروزه ماشین آلات اتوماتیک و غیراتوماتیک جهت برداشت کدو، جداسازی تخم، تخلیه کدو و… وجود دارند که در تسریع عملیات برداشت کدو موثرند. همانطور که بیان کردیم عملکرد بذر این گیاه به عوامل مهمی از جمله خاک منطقه، شرایط آب و هوایی و اقلیمی محل کشت بستگی دارد. به طور کلی وزن متوسط میوه کدو 6 کیلوگرم می‌باشد که در هر هکتار حدود 80 تا 150 تن میوه برداشت می‌شود. از این مقدار میوه برداشت شده حدود  کیلوگرم900 تا 5/1 تن در هکتار  بذر کدو تخم کاغذی بدست می‌آید.

خواص کدو تخم کاغذی

دانه‌های کدو تخمه کاغذی غنی از پروتئین، روغن و مواد ارزشمندی از جمله اسیدهای چرب، فیتوسترول و ویتامینE به ویژه گاماتوكوفرول هستند. از مواد موثره آن داروهایی مانند پپونن پپوسترین جهت معالجه تورم پروستات و سوزش مجاری ادرار ساخته می‌شود(10). همچنین این دانه‌ها دارای مقادیر زیادی چربی هستند که در بعضی موارد به بیش از 50 درصد می‌رسد. اسیدهای چرب موجود در دانه‌ها بیشتر از انواع لینول، پالمتین و استارین هستند(11). مطالعات زیادی نشان دهنده آن است که روغن دانه کدو تخم کاغذی و فرآورده‌های حاصل از آن در درمان بسیاری از بیماری‌ها نظیر هیپرپلازی پروستات، کاهش کلسترول و… موثر است(12).

منابع

1- Pharr, D.M., Huber, S.C. and H.N, Sox.1985; Leaf carbohydrate status and enzymes of translocate synthesis in fruiting and vegetative plants of Cucumis sativus L. Plant Physiology 77. 104-108.

2- Marcelis, L.F.M.1992; The dynamics of growth and dry matter distribution in cucumber. Annals of Botany 69. 487- 492.

3- Denna, D.W.1973; Effects of genetic parthenocarpy and gynoecious flowering habit on fruit production and growth of cucumber Cucumis sativus L. Journal of the American Society of Horticultural Science 98, 602-604.

4- Winton, A.L. and K.B, Winton. 1935; Structure and Composition of Foods.II. Vegetables, Legumes, Fruits. J. Wiley, New York.

5- Knavel, D. E. 1988; Growth, development and yield potential of short internode muskmelon. Journal of the American Society of Horticultural Science. 113: 595-599.

6- Reiners, S. and Garrison, S. A. 1994; Commercial vegetable production recommendations. New Jersey Agr. Exp. Sta. Bul. E001j.

7– Pant, M.M. 1979; Dependence of plant yield on density and planting pattern. Ann. Bot. 44: 513-516.

8- Berenji J. and Popp D. 2000. Inter-relations among fruit and seed characteristics of oil pumpkin. Acta Horticulturae vol: 510.

9- Schapendonk, A.H.C.M. and, P,Brouwer. 1984; Fruit growth of cucumber in relation to assimilate supply and sink activity. Scientia Horticulturae 23. 21-33.

10 – Harveth, S. and Bedo, Z. 1998; Another possibility in treatment of hyperlipidaemia with peponen of natural active substance. Mediflora (special issue) 89:7-8

11- پیوست غ. سبزیکاري. 1388 .انتشارات دانش پذیر (چاپ پنجم).

12- Fruhwirth G.O. and Hermetter A. 2008. Production technology and characteristics of Styrian pumpkin seed oil. European Journal of Lipid Science Technology, 110, 637-644.